امام سجاد ع در ویکی فقه
ابو محمد علی بن حسین(ع)، امام چهارم از ائمه اثنی عشر(ع) و ششمین معصوم از چهارده معصوم(ع) است.
معروفترین القاب آن حضرت، زین العابدین و سید الساجدین و سجاد و ذو الثفنات است.
تولد آن حضرت را به اختلاف در سال‌های ۳۶ و ۳۷ و ۳۸ ه.ق. نوشتهاند و در روز ولادت آن حضرت نیز میان روز‌های شعبان و جمادی الاولیو جمادی الثانیة اختلاف است.
مادر امام سجاد
درباره نام مادر آن حضرت و اصل او نیز اختلاف زیادی هست.
گروهی نام او را شاه‌زنان و شاه‌جهان و شهربانو و شهربانویه گفتهاند و بنا به گفته این گروه او دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانیبوده است.
ابو الاسود دئلی، شاعر اهل بیت در قصیده تهنیت ولادت آن حضرت به این نسب اشاره کرده است:
«و إن غلاما بین کسری و هاشم • لأکرم من نیطت علیه التمائم»
یعنی: همانا پسری که از بین کسری و هاشم برخاسته بهترین کودکی است که مهرههای نظربند بر گردنش آویختهاند.
بعضی گفتهاند نام مادر آن حضرت بره دختر نوشجان بوده است و بعضی دیگر نام او را غزاله و سلافه و خوله گفتهاند.
ابن قتیبه در معارف گوید: «میگویند مادر علی بن الحسین الاصغر از اهل سند بود که به او سلافه یا غزاله میگفتند».
← سرگذشت مادر امام سجاد
بنا بر روایتی که در عیون اخبار الرضا هست عبد اللّه بن عامر بن کریز در زمان عثمان پس از فتح خراسان دو دختر یزدگرد سوم پادشاه ساسانی را اسیر کرد و هر دو را به مدینه فرستاد و عثمان یکی را به امام حسن و دیگری را به امام حسین بخشید و هر دو به هنگامزایمان از دنیا رفتند.
ابن‌خلکان از ربیع الابرار زمخشری نقل میکند که سه دختر یزدگرد را در زمان عمر به مدینه آوردند و حضرت علی(ع)آنها را پس از پرداختقیمت آنان، یکی را به عبد اللّه بن عمر و دیگری را به محمد بن ابی بکر و سومی را به پسر خود حسین بن علی(ع)داد.
عبد اللّه بن عمر از دختر یزدگرد سالم را پیدا کرد و محمد بن ابی بکر از دختر دیگر قاسم را و حسین بن علی از دختر سوم علی بن الحسین را.
← تحقیق در مورد مادر امام سجاد
تحقیق و ترجیح میان این همه روایات مختلف مشکل است، اما قطع نظر از جزئیات، نمیتوان خبر عیون اخبار الرضا را چنان‌که علامه مجلسی هم در بحار الانوار گفته است ترجیح داد، زیرا استیصال و قتل یزدگرد در زمان خلافت عثمان بوده است نه عمر و اگر گفته شود که ممکن است اسارت دختر یا دختران یزدگرد پس از جنگ قادسیه یا نهاوند در زمان عمر صورت گرفته باشد باز میان تولد امام زین العابدین(در سال ۳۶ یا ۳۷ یا ۳۸) و واقعه قادسیه یا نهاوند بیش از بیست سال فاصله میافتد، یعنی در این مدت طولانی فرزندی برای امام حسین از دختر یزدگرد به دنیا نیامده است(همین معنی در صورت صحت روایت با در نظر گرفتن سن و سال وفات برای سالم بن عبد اللّه وقاسم بن محمد بن ابی بکر نیز صدق میکند)که بعید به‌نظر میرسد.
← حضور امام سجاد در کربلا
اگر دیرترین سال را در تاریخ ولادت آن حضرت که سال ۳۸ ه.ق. است در نظر بگیریم، امام سجاد(ع)در سال ۶۱ ه.ق. یعنی در واقعه کربلا۲۳ سال و فرزند آن حضرت یعنی امام محمد باقر(ع)در آن سال در حدود چهار سال داشته است.
پس آن حضرت در واقعه کربلا جوانی برومند بوده است که میتوانسته است در رکاب پدر بزرگوار خود بجنگد و مثل دیگران به شهادت برسد. اما آن حضرت بیمار و بستری بوده است و به همین جهت از قتل او چشم پوشیدهاند.
← حضور امام سجاد در قصر ابن‌زیاد
بنا بر روایات، ابن زیاد در مجلسی که اسیران را پیش او بردند از نام امام پرسید و او فرمود علی بن الحسین، ابن زیاد گفت: مگر خداوند علی بن الحسین را نکشت؟امام فرمود بلی من برادری بزرگتر از خود داشتم(حضرت علی اکبر)که مردم او را کشتند.
ابن زیاد گفت نه!بلکه خداوند او را کشت و امام در جواب فرمود: اللّه یتوفی الأنفس حین موتها.
هنگامی که ابن زیاد خاندان امام حسین(ع)را نزد یزید فرستاد زنجیری در گردن امام نهاد و آنها را با شمر بن ذی الجوشن و محضر بن ثعلبه عائذی روانه شام کرد.
به روایت طبری، امام در طول راه با هیچ‌یک از این دو نفر گفتگو نکرد.
← حضور امام سجاد در قصر یزید
هنگامی که اهل بیت حسین(ع)را پیش یزید بردند او خطاب به علی بن الحسین گفت: ای علی!این پدر تو بود که خویشاوندی را برید وحق مرا نشناخت و برای به دست گرفتن قدرت و سلطنت با من به نزاع برخاست و خداوند با او کرد آنچه میبینی.
امام در پاسخ این آیه را بر او خواند: "ما أصاب من مصیبة فی الأرض و لا فی أنفسکم إلا فی کتاب من قبل أن نبرأها"؛ [۱]یعنی مصیبتی در روی زمین و در نفوس به شما نمیرسد مگر آنکه پیش از آفرینش نوشته شده باشد(مقدر باشد).
شجاعت امام سجادش]
در شجاعت امام سجاد(ع)همین بس که هم در مجلس عبید اللّه زیاد و هم در مجلس یزید - که بیم قتل از یک‌سو و سر بریده پدر واسارت اهل بیتش از دیگر سو نفس را در سینه حبس میکرد - آن خطبه‌های مشهور و کوبنده را ایراد فرمود و از شرف خود و خانواده دفاع و دشمنان غالب را رسوا نمود و زمینه انقلاب‌های بعدی شیعیان را فراهم ساخت.
قیام مردم مدینه در زمان امام سجاد
یزید اهل بیت را پس از چندی روانه مدینه کرد و امام(ع)در مدینه بود تا آنکه در سال ۶۳ ه.ق. مردم مدینه بر یزید بشوریدند و عامل اوعثمان بن محمد بن ابی سفیان را از مدینه بیرون کردند و افراد خاندان بنی امیه را که در مدینه در حدود هزار نفر بودند محاصره کردند.
← جوانمردی امام سجاد
مروان بن الحکم که پیر و رئیس خاندان بنی امیه بود از عبد اللّه بن عمر خواست که خانواده او را نزد خود پنهان سازد ولی او سر باز زد.
مروان این درخواست را از علی بن الحسین کرد و آن حضرت از غایت جوانمردی آن را پذیرفت و حرم خود را با حرم مروان به ینبع فرستاد.
بنابر روایت طبری مروان از این جهت همیشه سپاسگزار علی بن الحسین بود.
← سرانجام قیام مردم
یزید مسلم بن عقبة المری را با دوازده هزار تن برای سرکوبی مردم مدینه فرستاد، و گفت که شهر مدینه را سه روز غارت کند و پس از سه روز دست از جنگ و کشتار باز دارد. اما دستور داد که با علی بن الحسین به خوبی رفتار کند زیرا او در قیام مردم مدینه دخالتی نداشته است.
مردم مدینه در واقع‌های که در تاریخ به جنگ حره معروف است پس از مقاومت دلیرانه شکست خوردند و مسلم بن عقبه بسیاری از مردمآن شهر را بکشت و سه روز در آن غارت و کشتار کرد و پس از سه روز از مردم برای یزید بیعت گرفت و ایشان را ملک و غلام یزید خواند اما به توصیه یزید آزاری به امام نرسانید.
← زمان واقعه حره
واقعه حره به گفته طبری روز چهارشنبه ۲۷ یا ۲۸ ذی الحجه سال ۶۳ ه.ق. اتفاق افتاد.
گذشت امام سجاد
در سال ۸۷ ه.ق. ولید بن عبد الملک، هشام بن اسماعیل مخزومی را از حکومت مدینه معزول کرد و عمر بن عبد العزیز را به جای او گماشت.
هشام بن اسماعیل در طول حکومت چهار ساله خود با امام زین العابدین(ع) رفتار خوبی نداشت.
ولید که با هشام بد بود به عمر بن عبد العزیز نوشت تا او را در برابر مردم بدارد تا هر کس با او در طول حکومتش رنجش و خلافی داشته است حق خود را از او بخواهد یا از او انتقام بگیرد.
امام زین العابدین(ع)به اطرافیان و خواص خود دستور فرمود تا کلمه‌ای به روی او نیاورند. چون امام(ع)از نزد او گذشت و توجهی به او نفرمود، هشام او را ندا زد و گفت: "اللّه أعلم حیث یجعل رسالته" [۲]؛یعنی خداوند بهتر میداند که رسالت خود را در کجا قرار دهد و این اشاره به خاندان نبوت و رسالت بود که امام شاخصترین فرد آن بود.
وجه تسمیه امام به ذوالثفنات
امام را ذو الثفنات میگفتند زیرا ثفنه به فتح اول و کسر دوم به معنی پینه زانو و سینه شتر است. آن حضرت از بس سجده میکرد روی زانوها و سایر سجدهگاههای او پینه میبست به طوری‌که سالی دوبار آنها را میتراشید.
← بسیار سجده کردن امام سجاد
صدوق از امام محمد باقر(ع) روایت کرده است که پدر بزرگوارش سجده بسیار میکرد. هر وقت بلایی از او دفع میشد یا از شر بدخواهی نجات مییافت یا از نماز فارغ میشد یا در اصلاح بین دو خصم کامیاب میگشت سر به سجده مینهاد.
جلالت امام سجاد در مدینه]
از مجموع روایات اهل سنت و شیعه درباره زندگانی امام در مدینه برمیآید که آن حضرت در مدینه بسیار موقر و محترم بوده است و همگان به جلالت شأن و علو مقام و حسن خلق و رفتار و علم و فقه و ورع و تقوای آن حضرت اذعان داشتهاند.
← قصیده معروف فرزدق در شأن امام سجاد
معروف است که هشام بن عبد الملک در زمان خلافت پدرش عبد الملک یا برادرش ولید به حج رفته بود. چون در موسم حج خواست تااستلام حجر کند موفق نشد زیرا مردم زیاد بودند و ازدحام میکردند.
در این میان علی بن الحسین رسید و به طواف مشغول شد و چون به حجر الاسود نزدیک شد همه به او راه دادند و به جهت مهابت وجلالت قدر او اجازه دادند تا او استلام حجر کند.
هشام در خشم شد. مردی از او پرسید که این شخص کیست؟ هشام با آنکه او را میشناخت گفت او را نمیشناسد زیرا میترسید مردمشام به او میل پیدا کنند. فرزدق شاعر بزرگ عرب به مرد شامی گفت من او را میشناسم و چون او پرسید که او کیست فرزدق در پاسخ او مرتجلا قصیده معروف خود را انشا کرد و در آن گفت:
هذا ابن خیر عباد اللّه کلهم • هذا التقی النقی الطاهر العلم...
و لیس قولک من هذا بضائره • العرب تعرف من أنکرت و العجم
یعنی: این پسر بهترین بندگان خداست. این پرهیزگار پاک و عاری از هر عیب و معروف خاص و عام است.
سخن تو که او را نمیشناسم زیانی به او نمیرساند.آن را که تو گفتی نمیشناسم همه عرب و عجم میشناسند.
زمان امامت امام سجاد
امام سجاد(ع)بعد از شهادت پدر بزرگوارش در کربلا(۶۱ ه.ق.) به امامت رسید و ۳۴ یا ۳۵ سال امام شیعیان بود.(تا سال ۹۵ یا ۹۶ ه.ق.)
خصوصیات امام سجادایش]
علاوه بر ادله و معجزات، او افضل و اعلم و افقه زمان خود بود و در دانش او را تالی جدش علی بن ابی‌طالب(ع)میدانستند.
از همه کریم‌تر و بخشندهتر و با وفاتر و با مهابتتر و بیش از همه دلسوز فقیران و پناه درماندگان بود.
روز عید فطر همه بندگان خود را آزاد میکرد. با یک ناقه ۲۲ بار حج گزارد و حتی یک تازیانه بر او نزد و دستور فرمود آن شتر را بعد از مرگشدفن کنند.
در راه حج چه بسا پیاده میشد و کلوخ جاده را کنار میزد.
منابع برای مطالعه]
۱. بحار الانوار.
۲. البدایة و النهایة، ابن کثیر.
۳. الذریعة، ۱۳/۳۴۵، ۱۵/۱۸.
۴. تاریخ الرسل و الملوک، طبری.
۵. سیر اعلام النبلاء، ذهبی، ۴/۳۹۳.
۶. طبقات کبری، محمد بن سعد کاتب واقدی، لیدن ۱۳۲۲ ه.ق.
۷. الکامل فی التاریخ، ابن الاثیر.
۸. وفیات الاعیان، ابن خلکان(ذیل علی بن الحسین).
۹. علل الشرائع و الاحکام.
۱۰. خصال، شیخ صدوق.
